دانشمندان بزرگ ریاضی اسلام

مقدمه : ریاضی دانی در میان مسلمین از دیرباز دارای جایگاه ژرف و منزلت والایی بوده است . در زمانی که اروپا در قرون وسطی خرافات ، جهل ، ظلم و تعدی بود و کشیشان متععصب انسانها را از روی توردن به پژوهشی و تحقیق باز می دانستند . علوم متعدد در سرزمین های اسلامی به خصوص ریاضی از اهمیت فوق العاده زیادی برخوردار بود . کثرت دانشمندان علوم ریاضی در جهان اسلام چندان است که به راستی نمی توان در این فرصت اندک حتی به اجمال اسامی آنان را برشمرد ، اما من کوشیده ام تا : آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید کوشیده ام تا اندکی از آن همه بسیار را در این تحقیق مختصر گرد آورم . پسران موسی بن شاکر خراسانی یعنی محمد و احمد و حسن که در سطور قبل و در بخش مترجمان اسلامی از آنها نام برده شد در عصر خویش در ریاضیات و نجوم شهرت بسزائی داشتند و تالیف و آثار نفیسی از خود بیادگار گذارند . تاریخ فوت ابوجعفر محمد که بزرگترین برادران بود بسال 873 میلادی 260 هجری میباشد .معروفترین اثر برادران موسی بن شاکر در هندسه و بنام ‹‹ کتاب قسمه الزاویه الی ثلاثه اقسام متساویه ›› بود که در قرن 12 میلادی به وسیله ژرارددوکرمونا به زبان لاتین ترجمه2 و چنین نام داشت . Liber trium fratrum de Geometria کتاب تثلیث الزاویه La Triction de I, Angle و ساختمان مکانیکی خسوف : Des Constructions Mecaniques de Peclipse دیگر از آثار پسران شاکر خراسانی است که مورد استفاده مغرب زمین بوده ا ست . در بین برادران ، ابوجعفر محمد در هندسه و نجوم و المجسطی ، احمد در مکانیک ( علم الحلیل ) و حسن در هندسه تبحر داشته اند .3 از آثار دیگر آنهاست : کتاب فی الالات الحربیه کتاب الشکل المدور و المستطیل ( از حسن ) کتاب حرکه الفلک الاولی ( از محمد ) کتاب الشکل الهندسی ( از محمد ) کتاب الجزء ( از محمد ) کتاب فی اولیه العالم ( از محمد ) کتاب علی مائیه الکلام ( از محمد ) کتاب المخروطات ( از محمد ) محمد بن موسی خوارزمی محمدبن موسی خوارزمی المجوسی ( 780 ـ 850 میلادی 236 ـ 164 هجری ) از مردم خوارزم ( خیوه امروز ) در مشرق بحر خزر و از علمای بزرگ قرون وسطی است که از ایران بدر بار مامون خلیفه عباسی رفت و در خزانه الحکمه به تحقیقات و تتبعات گوناگون خود پرداخت . در قرن نهم میلادی طبق دستور خلیفه ، کتابی بی نظیر در جبر و مقابله بنام : المختصر فی حساب الجبر و المقابله نوشت و ریاضی دان شهیر مسائلی در ریاضیات و هندسه داخل کرد که حاصل تحقیقات او تا کنون متداول و برخی از این مسایل و ابداعات عبارتند از : استعمال جیب بجای وتر و زیاد کردن ظل بر خطوط مثلثاتی . بکار بردن جبر و مقابله در هندسه ـ حل معادلات درجه سوم ـ تحقیقات درعلم مخروطات تحقیقات درعلم مثلث کروی برای حل مثلثات کروی که تا بحال هم معمول است . خوارزمی بسال 813 میلادی ( 198 هجری ) ارقام هندی را در جداول خود بکاربرد . اروپائیان و مترجمان لاتین خوارزمی را Algolismo یا Algoritmus نامند . ترجمه مشهور کتاب جبر خوارزمی به لاتین به نام :de Numero Indorum Algoritmi یعنی ‹‹ الخوارزمی در ارقام هندی ›› می باشد و کلمه آلگوریتم که در دائره المعارف ها خوارزمی را بدان نامند اصلاحی شد بمعنی محاسبه با پایه ده و آن را خورسم یا جورسم 1 به معنی عملیات حسابی به طریق اعشار نیز گویند . کتاب الجبر و مقاله خوارزمی را اغلب مترجمان مشهور قرون وسطی به لاتین ترجمه کردند . ژرارددوکرمونای سابق الذکر متوفی به سال 583 هجری آن را به لاتین ترجمه کرد که تا قرن 16 میلادی دراروپا تدریس می شد . جلد نجومی خوارزمی به وسیله موسی سفاردی ( پیرآلفوس ) به سال 1115 میلادی به لاتین ترجمه شد . کتاب جبر خوارزمی به وسیله ژان لونا De Luni به سال 1130 به لاتین ترجمه گردید. ربرت چستر R . Chester به سال 1145 میلادی آن را نیز به لاتین برگردانید . یوحناالاسبانی ( اشبیلی ) جبر خوارزمی را ترجمه کرد و نام آن به لاتین چنین بود . ‹‹ کتاب خوارزمی در حساب عملی ›› Liber Algorismi di Practica aritmetice رودلف دوبرجس Rodolphe de Bruges در آغاز قرن 12 میلادی کتاب جبر خوارزمی را به لاتین ترجمه کرد . مسلم بن احمد المجریطی به سال 1120 میلادی ـ جبر خوارزمی را ترجمه کرد . لئونارد دوپیزا نیز کتاب جبر و مقابله خوارزمی را به لاتین ترجمه نمود . ادلهارددوباث در همین قرن 12 میلادی مثلثات موسی خوارزمی را به لاتین ترجمه کرد و به مدرسه طلیطله داد . کلمه جبر را اروپائیان از خوارزمی و از این کتاب گرفته اند . خوارزمی در کتاب خود واژه جبر را به معنی : ‹‹ نقل جملات از یک طرف به طرف دیگر ›› و مقابله را ‹‹ جمع جملات متشابه ›› توجیه و تفسیر کرده است یا به بیان دیگر آن را ‹‹ علم حذف و تحویل ›› نام نهاده است . خوارزمی معادلات درجه سوم را حل کرد و امتحان ضرب با عدد 9 را که اینک همه جا معمول می باشد در حدود 1150 سال قبل ضمن سایر مسایل ریاضی در کتاب خود نوشت . خوارزمی به کمک 37 تن از علماء یک فرهنگ جغرافیائی برای مامون تهیه کرد و در 5 رشته از علوم رسالاتی گرانبها دارد . نص و ترجمه انگلیسی جبر خوارزمی به سال 1831 میلادی در لندن و رم به وسیله فردر یک روزن به نام زیر منتشر شد . Frederic Rosen , The Algebra of Mohammad _ ben _ Musa , London 1831 جبر خوارزمی در قرن بیستم در نیویورک عینا چاپ و منتشر شد ـ اصل عربی این کتاب دردست نمی باشد و همان ترجمه های لاتین به منزله اصل تلقی می شود . از تالیفات دیگر خوارزمی است : کتاب الزیح الخوارزمی ـ کتاب تقویم البلدان ( در شرح عقاید بطلمیوس ) کتاب التاریخ ـ جمع بین الحساب و الهندسه و الموسیقی و الفلک که از بهترین ابتکارات 1 اوست . کتاب عمل بالا سطرلاب .2 آلدومیلی Aldo – Mieli در صفحه 154 علم عرب خود در مورد خوارزمی می گوید : ‹‹ خوارزمی از بزرگترین ریاضی دانان اسلام بوده است که نه تنها در اسلام و شرق بلکه در مغرب زمین نیز از مشهورترین می باشد . خوارزمی در ریاضیات عصر جدیدی به وجود آورد وکتب او در حساب و هندسه و جداول مثلثاتی و سطوح الفلکیه مشهور است و بی نظیر . ›› آخرین ترجمه جبر خوارزمی به وسیله مار Marre به سال 1866 در رم منتشر شد که از انواع دیگر جدیدتر است . به سال 1915 کارپیوسکی Karpiuski کتاب جبر خوارزمی را از روی ترجمه لاتین روبرت چستر طبع و منتشر کرد . فرغانی ابوالعباس احمد بن محمد بن کثیر فرغانی معاصر خوارزمی و از مردم ماوراء النهر ایران بود و به سال 246 هجری ( 860 میلادی ) کتابی نوشت که مدت 700 سال در اروپا مرجع محققان بود . فرغانی قطر زمین و قطر سیارات و فواصل آنها را از یکدیگر حساب کرد که با علم امروز و فواصل تعیین شده چندان فرقی ندارد و رساله ای درباره ساعت آفتابی نوشت . ازکتابهای اوست : کتاب الفصول اختیار المجسطی ـ اصول الفلک ـ کتاب عمل الرخامات و از همه معروفتر الکامل فی الاسطرلاب . فرغانی را در مغرب زمین به نام Alfraganus می شناسند و کتاب اختر شناسی او به وسیله ژرارددوکرمونا و یوحنای اشبیلی و یعقوب آناطولی به لاتین ترجمه شد ـ و به سال 1537 میلادی این کتاب طبع و منتشر گردید .1 اصول نجوم فرغانی سه بار به لاتین ترجمه شد . اولی به وسیله ژان دوسویل Seville در قرن 12 سپس چاپ فرار Ferrare به سال 1493 و آخرین چاپ آن به سال 1669 بود .2 نهاوندی احمد بن محمد نهاوندی ـ از منجمان مشهور جندیشاپور بود و در حدود سال 838 میلادی ( 224 هجری ) می زیست . شاپور بن سهل شاپور بن سهل گندیشاپوری طبیب ، متوفی در 254 هجری ( 868 میلادی ) رئیس بیمارستان گندیشاپور و از مسیحیان ایرانی بود ـ شاپور بن سهل بزرگترین دارونامه را به نام کتاب الاقرباذین در 22 باب تالیف کرد ـ علاوه کتابی در مضار و منافع اطعمه نوشت و در داروهای ضد مسمومیت تحقیقاتی فراوان و رسالاتی در انواع ( پادزهر ) دراد ـ کتاب القرباذین او از قرن سوم الی قرن ششم در تمام دکانهای داروفروشان و بیمارستانهای بغداد مورد استفاده بوده است . 1 بروکلمان در کتاب خود به نام تاریخ ادبی عرب 1902 ـ 1898 این کتاب را تشریح کرده است . دینوری ابوحنیفه احمد بن داود دینوری 200 ـ 282 هجری قمری ( 895 ـ 815 میلادی ) صاحب کتاب النبات در زیست شناسی و دارو . دینوری درنجوم و ریاضیات آثاری دارد . از کتب اوست : الجبروالمقابله ـ کتاب البحث فی حساب الهند ـ کتاب الجمع و التفریق ـ زیج ابی حنیفه 2 ـ کتاب علی رضدالاصفهانی ـ کتاب 3الانواء ( درنجوم ) کتاب قبله وازوال . برونوزیلبربرگ به سال 1910 و 11 Bruno Silberberg از کتاب النبات دینوری مجموعه ای گرد آوری کرد به نام : Das Pflanzenbutch des Abu Honifa , Eia Beitrrag ... درقاهره به سال 1930 و 1934 نشریه ای از کتاب النبات به طبع رسید به نام زیر که در آن نام 570 نبات مندرج در کتاب دینوری ذکر شده است . About Hanifa el Dinawari et son ›› Liver des Plants ‹‹ Bull de I Institur d Egypt XVI – 1934 کتاب تاریخ دینوری به نام ‹‹ الاخبار الطوال ›› که درمقدمه نیز به آن اشاره شد . و به سال 1888 ـ 1912 در لیدن منتشر گردید از تالیفات معروف و اصلی ابوحنیفه دینوری می باشد . بدیهی است طبق معمول از ذکر آثار دینوری که خارج از علوم مورد نظر این فهرست است صرف نظر می شود . ابومعشر بلخی ابومعشر جعفر بن محمدبن عمر بلخی متوفی به سال 279 هجری ( 892 میلادی ) در بلخ متولد شد و در بغداد در خدمت مامون خلیفه عباسی میزیست و گویند به دین مسیح درآمد . ابومعشر در مغرب زمین به نام Albumasar مشهور می باشد . کتاب اوبویژه در فرضیات نجومی و جزر و مد از کتب معروف است و آثار و رسالات او را ادلهارددوباث انگلیسی سابق الذکر در نیمه اول قرن 12 میلادی به لاتین ترجمه کرد که Apotelesmata نام دارد و به سال 1577 میلادی در فرانکفورت به چاپ رسید به نام : Abomasaris Apotelesmata , Sive de significatis Frankfurt 1577. القفطی 40 کتاب به او نسبت می دهد و در حال حاضر در حدود 12 کتاب از آثار ابومعشر در کتابخانه های اروپا موجود است ـ از کتب موجود او یکی ترجمه فارسی کتابی است به نام ـ ‹‹ رساله در اتصال کواکب و قرانات و دیگر از کتب معروف او الموالید و کتاب الاصل ـ سرائر الاسرار و المدخل فی علم النجوم میباشد . ابومعشر در بغداد از نظر نجوم حکمی کرد که درست در آمده لکن بامر خلیفه او او را چوب زدند و معروف است همواره می گفت : ‹‹ اصبت فعقوبت ›› یعنی بکیفر پیشگوئی درستی که کرده بودم رسیدم . کتاب زیج هزارات 1 ابومعشر در 72 باب بسیار معروف است . کتب او در علوم مختلفه به ویژه نجوم بسیار زیاد و در الفهرست از آنها نام برده شده است ـ گویند ابومعشر در 47 سالگی علم آموخت و یک صد سال عمر کرد . کتابی از ابومعشر به نام بینونت سیارات ( فاصله زاویه دوستاره ) ـ Liver de P elongation به لاتین ترجمه و به سال 1489 و 1515 چاپ و منتشر شده است . 2 آلدومیلی تاریخ فوت اورا 886 میلادی و مشهور ترین کتاب اورا همان المدخل الی علم احکام النجوم گوید که در فرضیات نجومی و جزر و مد می باشد . اکثر آثار ابومعشر توسط یوحنا اشبیلی به لاتین ترجمه شد و پس اختراع چاپ به طبع رسید از جمله : 1 – Introduction in Astronomiam- Albumasaris Abalachii … Augsburg , 1489 et Venezia 1495 et 1506 2 _ Albumasar de Magnis Conjunctionibus et annorum 1489 – 1515 … که کتب نامبرده در قرن 15 پنج بار تجدید چاپ شد .3 ماهانی ابوعبدالله محمدبن عیسی ماهانی متوفی به سال ( 246 هجری 860 میلادی ) از اهالی ماهان کرمان بود و در ریاضیات و نجوم از جمله علماء به شمار می رفت و در ردیف اولین ریاضی دانهای ایران محسوب است . ماهانی کتابی به نام رساله فی عروش الکواکب در عرض کواکب و سیارات و کتابی در هیئت و رساله ای در اشکال کتاب اول اقلیدس نوشته است که از تالیفات دیگر او مشهور تر است . ماهانی کره زمین را به دو قسمت به نسبت معین تقسیم کرد و معادله ماهانی از قرن 9 میلادی معروف می باشد این منظور با عبارت : X3 + a2b = cx2