کمال:
کمال از ناحیه خجند ماوراء النهرست که در بدایت عمر خود بتبریز مهاجرت کرد و در خدمت سلطان حسین جلایر (776-784هجری=1374-1382میلادی) تقرب حاصل کرد و در خانقاهی که سلطان برای او ساخته بود بسر می برد تا بسال 792 هجری (=1390میلادی) یا 808 هجری (=1405میلادی) در گذشت. وی از شاعران بزرگ اواخر قرن هشتمست که مخصوصاً در غزلسرایی مهارت داشت و در دیوان او بغزلهای مطبوع زیاد ، که غالباً مقرون بذوق عرفانیست . می توان باز خورد.
درباره احوالش رجوع شود بمقدمه دیوان کمال الدین مسعود خجندی باهتمام و تصحیح اقای عزیز دلوت ابادی ، تبریز 1337.
بی غمت شاد ماد این دل غم پرور ما
غم خورای دل که بجز غم نبود در خورما
دردمندیم و خبر می دهد از سردون
دهن خشک و لب تشنه و چشم تر ما
مفلسانیم که در دولت سودای رخت
حاصل هر دو جهان هیچ نیرزد بر ما
گر تو در مجمره غم دل ما سوزانی
همچنان بوی تو یابند زخاکسترما
کمال الدین اصفهانی
کمال الدین پسر جمال الدینمحمد اصفهانی قصیده سرای بزرگ ایران در اوان حمله مغول بود . وی بیشتر بمدح خاندان صاعد اصفهان که ریاست شافعیه را داشته اند اشتغال داشت و بعضی از امرای زمان مانند جلال الدین منکبرنی خوارزمشاه و حسام الدین اردشیر باوندی (پادشاه طبرستان ) و اتابک سعد بن زندگی حکمروای فارس را نیز ستود . اواخر عمرش بعزلت و انزوا گذشت تا در سال 635 هجری (= 1237 میلادی )بردست مغولان بقتل رسید . اهمیت او بیشستر در خلق معانی تازه و مضامین جدیدست و علاقه وی بالتزامات دشوار و آوردن ردیفهای مشکل قابل توجهست .
برف
هرگز کسی نداد بدینسان نشان برف
گویی که لقمه ییست زمین دردهان برف
مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است
اجرام کوههاست نهان در میان برف
ناگه فتاد لرزه بر اطراف روزگار
از چه ؟ زبیم تاختن ناگهان برف
گشتند ناامید همه جانور زجان
با جان کوهسار چوپیوست جان برف
با ماسپید کاری از حد همی برد
ابر سیاه کار که شد در ضمان برف
ظهیر الدین ابوالفضل طاهر بن محمد فاریابی
سخن سرای بلیغ پایان قرن ششم و ازجمله قصیده سرایان بزرگ و غزلگویان استادست . جوانی او در فاریاب و نیشابور ( از بلاد خراسان ) و بعد از آن چندی در اصفهان (درخدمت آل خجند) و مازندران ( در دستگاه باوندیان ) و آخر الامر در آذربایجان ( نزد اتابکان آذربایجان ) گذشت . وفاتش بسال 598 هجری (=1201 میلادی ) اتفاق افتاد و در مقبره سرخاب تبریز مدفون شد.
وی از شاعر انیست که دنباله روش انوری را پیش گرفت و بکمال رسانید . سخن او مانند انوری و پیروانش پر از معانی دقیق و مقرون بروانی و لطافت ، و استوار و برگزیده و فصیح است. قدرتش در مدح و ابداع معانی و مضامین جدید در این راه بسیارست ولی نیروی خلاقه طبق او بیشتر در غزلهای لطیف و پر معنی و جذابش آشکار می شود. الفاظ نرم و هموارش درین نوع شعر وقتی بامعانی لطیف و مضامین باریک همراه شود بآسانی تحول غزل را از حالتی که پیش از قرن ششم داشت بحالتی که در غزلهای سعدی می بینیم نشان می دهد:
سفر
سفر گزیدم و بشکست عهد قربی را
مگر بحیله ببینم جمال سلمی را
بلی چو بشکند از هجر اقربا را دل
بسی خطر نبود نیز عهد قربی را
مرازمانه بعهدی که طعنه میزد نفس
هزار بار بهر بیت ، شعر شعری را
مزاج کودکی از روی خاصیت بمذاج
هنوز طعم شکر می نهاد کسنی را
زخان و مان بطریقی جدافگند که چشم
در آنبماند بحیرت سپهر اعلی را
زمانه هر نفس تازه محنتی زاید
اگر چه وعده معین شدست حبلی را
زروز گاربدین روز گشته ام خرسند
وداع کرده بکلی دیار ومأوی را
ولیکن از سرسیری بود اگر قومی
بتره باز فروشند من و سلوی را
بر آن عزیمتم اکنون که اختیار کنم
هم از طریق ضرورت صلاح و تقوی را
برای تحفه نظارگان بیارایم
بحله های عبارت عروس معنی را
اگر بدعوی دیگر برون نمی آیم
نگاه داشته باشم طریق اولی را
چرا بشعر مجرد مفاخرت نکنم
زشاعری چه بدآمد جریر واعشی را
اگر مرا زهنرنیست راحتی چه عجب
زرنگ خویش نباشد نصیب حنی را …